Akademik Veri Yönetim Sistemi
Tezin Türü: Doktora
Tezin Yürütüldüğü Kurum: İstanbul Ticaret Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Türkiye
Tezin Onay Tarihi: 2021
Tezin Dili: Türkçe
Öğrenci: NALAN BAÇ
Danışman: EKMEKÇİ İSMAİL
Özet:ÖZET Psikososyal riskler iş sağlığı ve güvenliği alanında işyerindeki diğer risklere göre ülkemizde az bilinen veya göz ardı edilen tehlike kaynaklarından olması nedeniyle önemli riskler arasındadır. Bu çalışmada İstanbul’da bulunan bir metal işletmesinde bakım çalışanlarının tümüne Kopenhag Psikososyal Anketi II (COPSOQ II) uygulanarak, anket sonuçları ve Analitik Hiyerarşi Prosesi (AHP ve FAHP) metodu ile tehlikelerin önceliklendirilmesi ışığında Fine Kinney metodu ile ilk kez psikososyal risk değerlendirme yapılması amaçlanmıştır. Psikososyal risk değerlendirme yapılırken COPSOQ II anketi sonuçları referans alındığı için Fine Kinney değerlendirmesi sonuçlarında, söz konusu iş yerinde bakım çalışanlarının iş yeri ortamından, çalışma şartlarından çoğunlukla memnun olduğunu göstermektedir. AHP metodu değerlendirmesinde ise sadece tehlikeler değerlendirildiği için AHP risk sınıf skorlarının daha yüksek risk sınıfında yer aldığı gözlemlenmiştir. Fine Kinney yöntemi ile elde edilen risk skorlarının COPSOQ II anketine verilen yanıtları da içermesi nedeniyle AHP sonuçlarına göre daha gercekci olduğu düşünülmektedir. AHP ve Fine Kinney sonuçları, COPSOQ II'nin yedi bölümü içinde "işyerindeki talepler" ve "saldırgan davranış" bölümlerinin diğerlerine oranla daha yüksek öncelikle ele alınmasını belirlemiştir. İş yerindeki talepler bölümünde en etkili alt kriterler; “nicel talepler” ve “çalışma hızı olmuştur”. Fine Kinney metodunun değerlendirmesi sırasında oluşan ve değerlendirme yapan uzmanların deneyimine ve görüşlerine dayanan belirsizlikler sadece bulanık mantık ve yapay sinir ağları ile çözümlenebildiğinden, COPSOQ II anket verileri ile Fine Kinney risk değerlendirmesinden elde edilen risk skorları Uyarlamalı Sinirsel Bulanık Çıkarım Sistemi (ANFIS) metodu ile de irdelenmiştir. Uygulanan ANFIS metodu sonucunda, modelin tahmin ettiği risk skoru çıktıları ile Fine Kinney metodundan elde edilen gerçek risk skorları arasında belirgin bir fark olmadığı gözlemlenmiştir. Bu çalışmanın işyerlerinde psikosoyal risklerin belirlenmesi ve değerlendirmesini uygulayacak ekibe, ilk kez gerçekleştirilen psikososyal risk analizi icin yol gösterici bir rehber olacağı ve psikososyal riskler konusunda tüm işyeri paydaşlarında farkındalık yaratacağı düşünülmektedir. Bu çalışmadaki bulgularin metal endüstrisine özgü olmakla birlikte COPSOQ II anketi aracılığıyla tüm endüstriyel alanlara adapte edilebileceği öngörülmektedir. Anahtar Kelimeler: AHP, ANFIS, COPSOQ II, Fine Kinney, psikososyal risk değerlendirme. ABSTRACT Psychosocial risks are among the important risks at the workplace in occupational health and safety since they are less known or overlooked sources of hazards in comparison to other risks in our country. In this study, the objective is to make psychosocial risk assessment for the first time by applying the Copenhagen Psychosocial Questionnaire (COPSOQ II) to all maintenance workers in a metal processing plant in Istanbul, and using the Fine Kinney method in the light of the survey results and prioritizing the hazards with Analytic Hierarchy Process (AHP and FAHP). The Fine Kinney assessment results show that the maintenance workers at the workplace are mostly satisfied with the workplace environment and working conditions when the results of the COPSOQ II questionnaire are taken as a reference while performing psychosocial risk assessment. In evaluation by the AHP method, it was observed that AHP risk class scores resulted in higher risk classes, as only the hazards were considered. It is believed that the risk scores obtained by the Fine Kinney method are more realistic than the AHP results, since they include the answers given to the COPSOQ II questionnaire. The AHP and Fine Kinney results identified that "demands at work" and "offensive behavior" domains have relatively a higher priority over the others in the seven domains of COPSOQ II. The most effective sub-criteria in the “demands at work“ domain are: "quantitative demands" and "work pace”. The uncertainties that occur during the evaluation of the Fine Kinney method are based on the experience and opinions of the experts who make the evaluation. These can be resolved with fuzzy logic and artificial neural networks, and the risk scores obtained from the COPSOQ II questionnaire and the Fine Kinney risk assessment were also examined with the ANFIS method. As a result of application of the ANFIS method, it was observed that there were no significant differences between the estimated risk score outputs of the model and the actual risk scores obtained from the Fine Kinney method. It is believed that this study will present a guideline for the team that will assess psychosocial risks at the workplace for the first time and create awareness of psychosocial risks among all stakeholders. Although the findings in this study are specific to the metal industry, it is considered that they can be adapted to all industrial sectors through the application of COPSOQ II questionnaire. Keywords: AHP, ANFIS, COPSOQ II, Fine Kinney, psychosocial risk assessment. İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER . i ÖZET. iii ABSTRACT . iv TEŞEKKÜR . v ŞEKİLLER DİZİNİ . vi ÇİZELGELER DİZİNİ . vii SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ . viii 1. GİRİŞ . 1 2. LİTERATÜR ÖZETİ . 5 2. 1. Stres . 11 2. 1. 1. Stresin aşamaları . 13 2. 2. İş Kaynaklı Psikososyal Riskler . 14 2. 2. 1. İşin içeriği . 15 2. 2. 2. İş yükü ve iş temposu . 16 2. 2. 3. İş programları . 17 2. 2. 4. Kontrol . 18 2. 2. 5. Çevre ve ekipman . 20 2. 2. 6. Kurum kültürü . 21 2. 2. 7. Kişiler arası ilişkiler . 22 2. 2. 8. İş yerindeki görev . 23 2. 2. 9. Kariyer gelişimi . 24 2. 2. 10. İş ve iş dışı yaşam etkileşimi . 25 2. 3. Stresin Belirtileri . 27 2. 4. İSG Açısından İşyerlerinde Bakım Çalışmaları ve Önemi . 32 3. METOD . 38 3. 1. Kopenhag Psikososyal Anketi. 38 3. 2. Likert Ölçeği . 46 3. 3. Cronbach Alfa Katsayısı . 47 3. 4. Analitik Hiyerarşi Prosesi . 49 3. 5. Fine Kinney Metodu . 54 3. 6. Uyarlamalı Sinirsel Bulanık Çıkarım Sistemi . 59 3. 7. Risk Analiz Modelleri . 67 3. 7. 1. Bulanık mantık ve bulanık küme . 68 3. 7. 2. Bulanık çıkarım sistemleri . 69 4. UYGULAMA VE TARTIŞMA . 73 4. 1. COPSOQ Anketinin Uygulanması . 73 4. 2. Cronbach Alfa Katsayısının Hesaplanması . 79 4. 3. AHP, FAHP ve Fine Kinney Uygulaması . 81 4. 4. ANFIS Modelinin Uygulanması . 90 5. SONUÇ VE ÖNERİLER . 95 5. 1. Sonuç . 95 5. 2. Temel Kısıtlar . 96 5. 3. Psikososyal Risklerin Tehditleri . 97 5. 4. Psikososyal Riskleri Önleyici İtici Güçler . 97 5. 5. Psikososyal Risk Analizinin Kuvvetli Yönleri . 98 5. 6. Öneriler . 98 KAYNAKLAR . 100 EKLER . 116 EK A. COPSOQ II Anketi . 117 EK B. COPSOQ II Anketi Sonuç Yüzdeleri . 125 EK C. AHP Tabloları . 132 EK D. FAHP Tabloları . 139 EK E. Psikososyal Risk Analizi . 145 ÖZGEÇMİŞ . 155