Akademik Veri Yönetim Sistemi
Tezin Türü: Doktora
Tezin Yürütüldüğü Kurum: İstanbul Ticaret Üniversitesi, Finans Enstitüsü, Türkiye
Tezin Onay Tarihi: 2021
Tezin Dili: Türkçe
Öğrenci: İNANÇ ASIM SÖZER
Danışman: EKREN NAZIM
Özet:ÖZET İktisadi literatüre göre, ekonomik döngülerde volatiliteyi artıran önemli unsurlar arasında şirketlerin konjonktürel evreleri önceden okuyamama ve içinde bulunulan evreye uygun yönetim kapasitesinin yoksunluğu gösterilmektedir. Gelişen dünyada küreselleşmenin bir sonucu olarak işletmelerin her geçen gün artan rekabet ortamında karar alma, planlama ve denetim işlevlerini hem sağlıklı hem de etkin yürütebilmek için düzenli aralıklarla finansal performanslarını ölçmeleri gerekmektedir. Söz konusu ölçümlerin yapılmasını sağlayacak kurumsal altyapının yoksunluğu, ekonomilerin genişleme ve büyüme dönemlerinde hissedilmese de kriz döneminde çok ağır bir bedelle ederini göstermektedir. Türkiye’de finansal kesime dair çeşitli analizler yer alsa da reel sektöre yönelik çalışmalar genellikle daha az çalışılması tercih edilen alanlardan biridir. Bu durumun ana nedenleri; Türkiye’de eğitimli insan kaynağının büyük ölçüde finansal sektörde toplanmış olması, daha regüle bir piyasa olması nedeniyle veri çeşitliliğinin fazla olması ve finansal kesimin aksine reel sektörde daha geniş gruplarla sınıflandırma gerekliliği olarak değerlendirilmektedir. Türkiye özelinde reel sektörün stratejileri ve performansının konjonktüre göre pozisyonu ampirik çalışmalarla incelenerek Türkiye ekonomisinde daralan konjonktürde daha güçlü reel sektöre sahip olunabilmesi ve ekonomik tahribatın hafifletilebilmesi için reel sektör açısından ihtiyaç duyulan reformların uluslararası örnekler ışığında incelenmesi amaçlanmaktadır. Konjonktürlerin oluşumu, gelişimi, işleyişi ve reel sektörü nasıl etkiledikleri detaylı olarak incelendiğinde, özellikle önde gelen gelişmekte olan ekonomilerden biri olarak Türkiye’de, son on yılda yaşanan çeşitli konjonktürel evrelere rağmen reel sektörün en belirgin tahribata maruz kaldıkları gözlenmektedir. Krizde bankacılık sektörünün zayıflıklarının, genişleme dönemlerinde de yine bankacılık sektörünün görece yüksek kârlılıklarının öne çıkması esasen reel sektörün konjonktürel evreleri fark edemeyip kurumsal kapasite zayıflığının da etkisiyle gerekli risk yönetimi prensiplerini inceleyememesinden kaynaklanmaktadır. Çalışmada, bu farkındalık ile reel sektör için Türkiye’de sektörel bazda incelemeler yaparak, tüm sektörler için kullanılabilecek bir model önerisinde bulunmaktadır. Bu iii bağlamda konjonktür evrelerinin reel sektörde faaliyet gösteren firmaların performansının etkisi incelenmiştir. Çalışmada, 2009-2019 dönemi için 25 sektöre ilişkin veriler kullanılarak öncelikle VIKOR yöntemi ile sektörlerin performansa göre sıralaması elde edilmiş, daha sonra finansal performansa konjonktür evrelerinin etkisi dinamik panel veri analizi ile belirlenmiştir. Çalışma sonucunda sektörlerin aynı konjonktür evrelerinde farklı performans sonuçları elde ettikleri ve finansal performans üzerinde konjonktür evrelerinin etkisi olduğu tespit edilmiştir. Anahtar Kelimeler: Konjonktürel evreler, kurumsal finansman ve yönetişim, reel sektörün finansal performansı, risk yönetimi ABSRACT In the economic literature, it is shown that an important factor that increases volatility in business cycles is the inability of companies to read the cyclical phases in advance and the lack of management capacity suitable for the existing phase. As a result of globalization in the developing world, business world needs to measure their financial performance at regular intervals to be able to carry out their decision-making, planning and auditing functions in an increasingly competitive environment. Although the lack of institutional infrastructure that will enable these measurements to be made is not felt during the expansion and growth periods of the economies, it shows at a huge impact during the crisis period. Although there are various analyzes on the financial sector in Turkey, studies are remained limited for the real sector area. The main reasons for this; experienced in Turkey, well-educated human resources with a clear and historical information set largely be majored on financial sector. In order to alleviate the economic damage by real sector oriented issues in specifically in Turkey, it is important to focus how the real sector has strategies and performances to fight contraction period, and hence to summarize the reform list in terms of international best studies. When the formation, development and styles of a business cycle to be analyzed, especially in Turkey -as one of the major emerging economy-, it is conspicuously shows that real sector is the worst affected part during the whole of the various cyclical phases in the last decade. The fact that the weaknesses of the banking sector during the crisis and the relatively high profitability of the banking sector during the expansion times are mainly comes from the fact that the real sector cannot predict the business cycles and cannot taken the necessary risk management principles on the back of the weakness of institutional capacity. In this study, by examining in a sectoral basis in Turkey with this awareness, there are suggestions that can be used in a model for all sectors. In this context, the impact of business cycles on the performance of firms operating in the real sector has been analyzed. In the study, the ranking of the sectors according to performance was obtained first by using the VIKOR method, after that the effect of the cyclical phases on financial performance was determined by dynamic panel data analysis for 25 sectors between 2009 to 2019. As a result of the study, it has been determined that the sectors get different performance results in the same cyclical phases and that the cyclical phases have an effect on financial performance. Keywords: Business cycle, corporate finance and governance, real sector financial performance, risk management ÖNSÖZ Akademinin nev-i şahsına münhasır tozunu yutanlar, müptelası olup öğrenme ve öğretme arzusundan vazgeçemez. Çok sevmeme rağmen, akademik kariyerimin bu kadar geç ve yavaş ilerlemesinde, iş hayatımın yoğunluğu kadar akademik dünyayla beni tanıştıran Hocam’a layık olamama endişesi de çok etkili oldu. Tez çalışmamda bana liderlik yapması bir yana, 21 yıldır sabırla ve hoşgörüyle beni sürekli olarak eğittiği için kendisine ne kadar minnettar olduğumu anlatmaya kelimeler kifayetsiz kalır. Danışmanlığımı üstlenerek bu tezi tamamlamamı sağlayan kıymetli Hocam Prof. Dr. Nazım Ekren’e öğrettikleri ve öğretecekleri için ne kadar teşekkür etsem azdır. Eşsiz tebessümünüz eksik olmasın Hocam… Akademik çalışmalarımın kritik dönemecinde yine büyük bir sabır göstererek rehberlik yapan diğer jüri üyelerim Prof. Dr. Elçin Aykaç Alp, Prof. Dr. Serkan Çankaya, Prof. Dr. Salih Durer ve Prof. Dr. Halit Targan Ünal’a şükranlarımı arz ederim. Lisans dönemimden beri arzu ettiğim kadar görüşemesem de her daim özel bir muhabbet beslediğim Sayın Targan Hocam’a ve doktora ders dönemlerindeki katkılarını unutamayacağım, Sayın Elçin ve Serkan Hocalarıma ayrıca minnettarım. Akademi uzun bir yolculuk ve doktora da bunun kritik virajı ise, bu merhaleye gelmemde katkılarını unutamayacağım, beraber yol yürüdüğümüz herkese çok teşekkür ediyorum; özellikle de Doç. Dr. Hüseyin Al’a, Dr. Tevfik Bilgin’e. İyi ki varsınız canım Abilerim. Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ün “Hayatta tam mutluluk ve esenlik ancak gelecek kuşakların şerefi, varlığı, esenliği için çalışmakta bulunabilir” sözünü bana anımsatan “geleceğin ümidi, ışıklı çiçekleri” Dr. Mefule Fındıkçı Erdoğan ve Kübra Hatice Bildik; yolunuz ve bahtınız hep açık olsun. Doktora eğitimimin ana motivasyonlarından biri olan; 70’li yılların Türkiye’sinde Adana’nın bir köyünden kalkıp İstanbul’da üniversite kazanarak büyük bir zoru başaran ancak imkansızlıklar nedeniyle istediği halde eğitimine devam edemeyince benden doktora eğitimi talep eden canım babam, hakkını ne yapsam asla ödeyemem. Ve tabii ki sizin de annem, ablam, rahmetli kardeşim. Allah hepinizden razı olsun. Doktoranın sevincindense hayatın gerçeklerini üzücü bir şekilde gösteren, her daim vii önde gelen takipçilerimden rahmetli dayım Ergün Ellialtıoğlu’nu da özellikle anmak istiyorum. Hayat koşturmacaları, iş, akademik çalışmalar derken; sizlere yeterince vakit ayıramadığım için çok üzgünüm. Ne mutlu bana ki böyle bir ailenin ferdiyim. Ve istikbalim, yakışıklı oğlum Ali Çınar; bu ülkede bir şeyleri başarıp bir noktaya gelmenin ne kadar büyük bir mücadele gerektirdiğini iyi anlaman için sana ithafen yazmaya başladığım kitabı bitirebilmek için şimdiden sabırsızlanıyorum. İnanç A. Sözer İÇİNDEKİLER Sayfa No. ÖZET . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ii ÖNSÖZ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . vi TABLO LİSTESİ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . x ŞEKİL LİSTESİ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . xi KISALTMALAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . xii GİRİŞ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 1. EKONOMİK KONJONKTÜR: ANALİTİK ÇERÇEVE . . . . . . . . 4 1. 1. Temel Kavramlar- İktisadi Dalgalanma Türleri . . . . . . . . . . . 4 1. 1. 1. Trend (Ana Eğilim) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 1. 1. 2. Konjonktürel Dalgalanmalar . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 1. 1. 3. Mevsimsel Dalgalanmalar . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 1. 1. 4. Tesadüfi (Rassal) Dalgalanmalar . . . . . . . . . . . . . . . 6 1. 2. Konjonktür Dalgalanmalarının Temel Özellikleri Ve Etkileri . . . . . . 6 1. 3. Konjonktürün Ölçülmesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 1. 4. Konjonktür Teorileri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 2. FİNANSAL PERFORMANS ÖLÇÜM YAKLAŞIMLARI . . . . . . . 15 2. 1. Finansal Performans Kavramı . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 2. 2. Finansal Performans Ölçüm Yöntemleri . . . . . . . . . . . . . . 18 2. 2. 1. Trend Analizi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 2. 2. 2. Yatay ve Dikey Analiz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 2. 2. 3. Oran Analizi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 2. 3. Oran Analizlerinin Kırılganlık Göstergesi Olarak Kullanılması . . . . . 22 3. EKONOMİK KONJONKTÜRE UYGUN SEKTÖRLERİN STRATEJİLERİ VE PERFORMANSLARININ MUKAYESELİ DEĞERLENDİRİLMESİ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 3. 1. Sektörlerde Yer alan Şirketlerin Yönetim Stratejileri ve Tarzları . . . . 28 3. 1. 1. Genel Yönetim Tarzları. . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 3. 1. 2. Kriz Dönemlerine İlişkin Stratejileri . . . . . . . . . . . . . 33 ix 3. 2. Konjonktür Dönemlerine göre Sektörlerin Performansı . . . . . . . . 35 3. 2. 1. Türkiye’deki Şirketler Açısından Altman Z Skoru ile Performans Hesaplaması . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 3. 2. 2. Türkiye’deki Sektörler için VIKOR Yöntemi ile Performans Analizi 43 3. 2. 3. Konjonktür Dönemlerine Göre Sektörlerin Performansı . . . . . . 51 3. 2. 3. 1. İstikrar Dönemlerinde Sektörlerin Performansı . . . . . . . . 52 3. 2. 3. 2. Daralma Dönemlerinde Sektörlerin Performansı . . . . . . . . 55 3. 2. 3. 3. Küresel Kriz Dönemlerinde Sektörlerin Performansı . . . . . . 56 4. SEKTÖRLERİN EKONOMİK KONJONKTÜRE UYGUN STRATEJİK TEPKİ ÜRETME KAPASİTESİNİN ANALİZİ . . . . . . . . . . . . . 58 4. 1. Literatür Taraması . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58 4. 2. Konjonktür Yapısı ve Stratejik Tepki Üretme Kapasitesi Türkiye Analizi 67 4. 2. 1. Veri Seti ve Model . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67 4. 2. 2. Yöntem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 4. 2. 2. 1. Birinci Farklar Tahmincisi . . . . . . . . . . . . . . . . 70 4. 2. 2. 2. Spesifikasyon Testler . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74 4. 2. 3. Bulgular . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76 4. 2. 4. Değerlendirme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84 4. 3. Türkiye’deki Şirketler Kesiminin Stratejik Tepki Üretme Kapasitesinin Artırılması İçin Yönetim Stratejisi Analizi: Erken Uyarı Sistemi. . . . . . . 87 SONUÇ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95 EKLER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98 KAYNAKÇA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102