Akademik Veri Yönetim Sistemi
Tezin Türü: Doktora
Tezin Yürütüldüğü Kurum: İstanbul Ticaret Üniversitesi, Finans Enstitüsü, Türkiye
Tezin Onay Tarihi: 2021
Tezin Dili: Türkçe
Öğrenci: ABDULLAH NEZİHİ ERDEM
Danışman: GÜRBÜZ ALİ OSMAN
Özet:ÖZET Enerji piyasaları altyapı ve teknolojik gelişimler, pazar gelişimleri ve politikalara bağlı olarak sürekli bir dönüşüm ve gelişim içindedir. Doğal gaz, fiziksel teslim kısıtlarının altında bu durumdan en çok etkilenen emtia durumundadır. Doğal gaz tedariğinin ilk başladığı yıllarda ve uzun yıllar boyunca, devlete ait tekellerin elinde ve her bölgede birbirinden bağımsız belirlenen petrol ve ürünlerine bağlı bir fiyat yapısı görülmüştür. Bu durum tüketicileri ikame kaynağa ikna etmek amacıyla ortaya çıkmıştır, ayrıca fiyat ve alım garantili uzun vadeli kontratları sayesinde yapılan büyük yatırımların finansman bulmasına hizmet etmiştir. Deregülasyon, üretim artışı, sıvılaştırılmış doğal gaz (LNG) üretim ve dağıtım imkanlarının artması sonucu piyasalarda serbestleşme artmış ve bunun doğal sonucu olarak likit pazarlar oluşmuştur. Boru hatlarının yaygınlaşması ve çift yönlü akışa imkan veren boru hattı bağlantıları bu dönüşüme bir destek sunmuştur. Ancak tüm bunların yanı sıra yapısal, jeopolitik ve enerji politikası etkileri ile teknik kısıtlar nedeniyle hala kıtalar arası bölgesel fiyat yapısı farklılıkları mevcuttur. Bu çalışma Avrupa’daki ve dolayısıyla Türkiye’nin de etki alanında kaldığı bir coğrafyada doğal gaz fiyat oluşumunu etkileyen unsurları analiz etmektedir. Temelde arz ve talebe bağlı olarak değişen bağımsız bir doğal gaz fiyatının varlığı araştırılmıştır. Günümüze kadar doğal gaz fiyatı son zamanlarda azalsa da petrol ve türevlerinin fiyatına bağımlı olarak belirlenmiştir. Yapılan çalışmada doğal gaz fiyatının petrol fiyatından ayrışmasının varlığı incelenmiş, hangi piyasa şartlarında hangi oranda ayrıştığı ve gelecekte bu ayrışmanın yönünün ne olacağının tespit edilmesi hedeflenmiştir. Bu amaçla ülke ortalama fiyatları ve doğal gaz ticaret merkezi (gas hub) fiyatlarının analiz edildiği beş ayrı model kurulmuştur. Fiziksel farklılıkları en iyi temsil edeceği düşünülen dört ayrı ticaret merkezindeki spot fiyatın ham petrol ile ilişkisi ile Avrupa’daki en büyük tüketici ve çevre ülkelerle altyapı açısından teknik olarak en bütünleşmiş ülke olan Almanya’nın ortalama aylık doğal gaz ithalat fiyatının petrol fiyatı ile ilişkisi analiz edilmiştir. Petrol fiyatı olarak Brent ham petrolü fiyatı kullanılmıştır. v Serilerin eşbütünleşikliği Sınır Testi ile incelenmiş, kısa ve uzun dönem analizleri ARDL metoduyla yapılmıştır. 2010-2020 arası için ve bu dönemin alt dönemi olarak yakın dönem kısımları için yapılan araştırmada elde edilen sonuçlar, petrol fiyatının doğal gaz fiyatına etkisinin özellikle ülke ithalat fiyatında literatürdeki araştırmalar kadar olmasa da sürdüğünü göstermiştir. Likit pazarlarda ise ayrışma söz konusudur ya da çok düşük oranda bir petrol fiyatı etkisine rastlanmıştır. Doğal gaz ticaret merkezleri ve işlemlerinin artması bağımsız gaz fiyat yapısının gerçekleşeceği kanısını artırmaktadır. Anahtar Kelimeler: Doğal Gaz Fiyatı, Avrupa Gaz Piyasası, Petrol Fiyatına Bağlılık, ARDL tahmini Jel Kodları: C22, L95, Q35, Q41 vi ABSTRACT Energy markets are in a continuous transformation and development depending on infrastructure and technological developments, market developments and policies. Natural gas is the commodity most affected by this situation, due to physical delivery constraints. During the first years of natural gas supply and for many years, a price structure was observed in the hands of state-owned monopolies and dependent on oil and oil products’ prices. This situation arose in order to persuade consumers to substitute resources, and also served to finance large investments made through long-term contracts with price and purchase guarantees. As a result of deregulation, increase in production, and increase in liquefied natural gas (LNG) production and distribution opportunities, liberalization in the markets has increased and liquid markets have been formed as a natural result. The widespread use of pipelines and pipeline connections that allow bidirectional flow have provided support for this transformation. However, in addition to all these, there are still regional price structure differences between the continents due to structural, geopolitical and energy policy effects and technical constraints. This study analyzes the factors affecting the formation natural gas prices also stayed in a geography where Turkey's domain and therefore in Europe. Basically, the existence of an independent natural gas price that changes depending on supply and demand has been investigated. Until today, although the price of natural gas has decreased recently, it has been determined as dependent on the price of oil and its derivatives. In this study, the existence of the decoupling of the natural gas price from the oil price has been examined, and it is aimed to determine at what market conditions the prices are decoupled or to what extent there is a cointegration relationship. For this purpose, five different models have been established in which country average prices and natural gas hub prices are analyzed. The relationship between the spot price and crude oil in four gas trade hubs, which are thought to represent the physical differences best, and the relationship between the average monthly natural gas import vii price and the oil price of Germany, the largest consumer in Europe and the most technically integrated country in terms of infrastructure with neighboring countries, are analyzed. Brent oil price was used as the oil price. The cointegration of the series was examined with the Bounds Test, and the short and long term analyzes were made by the ARDL method. The results obtained from the research for 2010-2020 and for the recent parts of this period as a sub-period show that the effect of oil price on natural gas prices continues, although not as much as the studies in the literature, especially on the country's import price. In liquid markets, the prices are decoupled or there is a cointegration relationship with a very low oil price effect. The increase in the liquidity in natural gas hubs rises the opinion that an independent gas price structure will be realized. Keywords: Natural Gas Price, European Gas Market, Oil Price Linkage, ARDL estimation Jel Codes: C22, L95, Q35, Q41 viii ÖNSÖZ Tez çalışmam sırasında kıymetli bilgi, birikim ve tecrübeleri ile bana yol gösterici ve destek olan değerli danışman hocam Prof. Dr. Ali Osman GÜRBÜZ’e, doktora programım sürecinde desteklerini esirgemeyen Prof. Dr. Elçin AYKAÇ ALP ve Prof. Dr. Serkan ÇANKAYA’ya, program başlangıcında verdiği öğrenme motivasyonu nedeniyle Prof. Dr. Ali Bülent PAMUKÇU’ya şükran ve saygılarımı sunarım. Çalışmalarım boyunca maddi manevi desteğiyle beni hiçbir zaman yalnız bırakmayan sevgili eşime, kendilerinin hakkı olan vakti bana geri veren fedakâr kızlarım Elif ve Esra’ya, anneme, babama ve tüm aileme de sonsuz teşekkür ederim. ix İÇİNDEKİLER ÖZET . iv ABSTRACT . vi ÖNSÖZ . viii İÇİNDEKİLER . ix TABLOLAR LİSTESİ . xiii ŞEKİLLER LİSTESİ . xv EKLER . xvi KISALTMALAR LİSTESİ . xvii GİRİŞ . 1 1. DOĞAL GAZ PAZAR VE FİYAT GELİŞİMİ . 6 1. 1. Fiyat ve Pazar Yapısının Tarihsel Gelişimi . 6 1. 1. 1. Doğal Gaz Kullanımı Tarihsel Gelişimi . 6 1. 1. 2. Dünya Doğal Gaz Fiyat Yapılarındaki Gelişim . 7 1. 2. Bölgesel ve Kıtalararası Fiyat ve Pazar Gelişimi . 12 1. 2. 1. Avrupa Doğal Gaz Piyasaları . 12 1. 2. 1. 1. Avrupa Piyasalarında Fiyat Gelişimi . 15 1. 2. 2. Kuzey Amerika Doğal Gaz Piyasası ve Fiyat Gelişimi. 16 1. 2. 2. 1. Amerika Birleşik Devletleri (ABD) . 17 1. 2. 2. 2. Kanada . 18 1. 2. 3. Asya Doğal Gaz Piyasaları ve Fiyat Gelişimi . 19 1. 3. Doğal Gaz Ticaret Merkezleri, Borsalar ve Spot Fiyatlar . 21 1. 3. 1. Doğal Gaz Ticaret Merkezi (Hub) Nedir? . 21 1. 3. 1. 1. Dengeleme Mekanizması . 22 1. 3. 2. Avrupa Doğal Gaz Ticaret Merkezleri . 23 i. NBP: . 25 ii. TTF: . 25 iii. NCG ve Gaspool: . 26 iv. ZEE: . 26 v. PEG: . 26 vi. VTP: . 27 vii. PSV: . 27 1. 3. 2. 1. Avrupa Doğal Gaz Ticaret Merkezleri’nde El Değiştirme Oranları (Churn Rate) . 28 1. 3. 3. Doğal Gaz Ticaret Merkezi Fiyat Oluşumu . 29 1. 3. 4. Doğal Gaz Ticaret Merkezi Performasına Etki Eden Faktörler . 31 1. 3. 5. Borsalarda Doğal Gaz İşlemleri . 32 1. 4. Türkiye Doğal Gaz Piyasası ve Fiyat Yapısı . 34 2. LİTERATÜR TARAMASI . 38 3. EKONOMETRİK ANALİZ . 48 3. 1. Veri Seti . 52 3. 1. 1. Çalışmada Açıklanan (Bağımlı) Değişkenler . 54 3. 1. 2. Çalışmada Kullanılan Açıklayıcı Değişkenler . 54 3. 2. Model . 56 3. 3. Yöntem . 59 3. 4. Serilerin Durağanlığının Test Edilmesi . 60 xi 3. 4. 1. Genişletilmiş Dickey Fuller (ADF) Birim Kök Sınaması . 62 3. 4. 2. Phillips-Perron (PP) Birim Kök Sınaması . 63 3. 5. ARDL Yöntemi ile Regresyon Analizi . 64 3. 5. 1. ARDL Uzun Dönem İlişkisi ve Sınır Testi . 64 3. 5. 1. 1. ARDL Uzun Dönem İlişkisi . 64 3. 5. 1. 2. Sınır Testi ile Eşbütünleşme Analizi . 65 3. 5. 2. ARDL Hata Düzeltme Modeli ve Kısa Dönem Sonuçları . 67 3. 6. Kurulan Ekonometrik Modeller ve Analizleri . 68 3. 6. 1. Model 1 – Almanya Ortalama İthalat Fiyatı ile Brent Ham Petrol Fiyatının Analizi……………………………………………………………………………. 68 3. 6. 1. 1. Model 1b- IMP_DE ve HDD_DE değişkenleri çıkarılmış durum . 71 3. 6. 1. 2. Model 1b- Veri seti daraltılıp son yıllara (2015-2020 arasına) ayrı bakıldığında durum . 74 3. 6. 1. 3. Model 1’den Elde Edilen Sonuçlar . 76 3. 6. 2. Model 2 – Almanya Gaz Ticaret Merkezi Gaspool ile Brent Ham Petrol Fiyatının Analizi . 78 3. 6. 2. 1. Model 2’den Elde Edilen Sonuçlar . 80 3. 6. 3. Model 3 – İngiltere Gaz Ticaret Merkezi NBP ile Brent Ham Petrol Fiyatının Analizi……………………………………………………………………………. 81 3. 6. 3. 1. Model 3b- HH değişkeni çıkarılmış durum . 84 3. 6. 3. 2. Model 3’den Elde Edilen Sonuçlar . 87 3. 6. 4. Model 4 – Avusturya Gaz Ticaret Merkezi VTP ile Brent Ham Petrol Fiyatının Analizi . 87 3. 6. 4. 1. Model 4b - Brent değişkeni çıkarılmış durum . 89 3. 6. 4. 2. Model 4’den Elde Edilen Sonuçlar . 91 3. 6. 5. Model 5 – Hollanda Gaz Ticaret Merkezi TTF ile Brent Ham Petrol Fiyatının Analizi……………………………………………………………………………. 92 xii 3. 6. 5. 1. Model 5b- Brent değişkeni çıkarılmış durum . 94 3. 6. 5. 2. Model 5’den Elde Edilen Sonuçlar . 96 SONUÇ . 97 EKLER . 100 KAYNAKÇA . 110