Akademik Veri Yönetim Sistemi
Tezin Türü: Yüksek Lisans
Tezin Yürütüldüğü Kurum: İstanbul Ticaret Üniversitesi, İletişim Bilimi Ve İnternet Enstitüsü, Halkla İlişkiler Ve Reklamcılık Ana Bilim Dalı, Türkiye
Tezin Onay Tarihi: 2021
Tezin Dili: Türkçe
Öğrenci: Mehmet Erdem
Danışman: HİLAL ÖZDEN ÖZDEMİR ÇAKIR
Özet:ÖZET Özellikle gelişmekte olan ülkelerde toplumlar, daha iyi sağlık uygulamalarına cevap vermede zorluklarla karşılaşabilirler. Nüfus artışı, zayıf ekonomi, yetersiz altyapı, kötü sağlık sistemi ve bazen de istikrarsız siyasi atmosfer gibi etkenler, bireylerin ve toplulukların sağlığını etkilemektedir. Bununla birlikte, hastalıkların büyük çoğunluğu önlenebilir niteliktedir. Davranış değişikliği genellikle uzunca bir zaman alsa ve sonuçları yıllar sonra görülse de, insan davranışları hastalıkların önlenmesinde ve sağlığın korunmasında merkezi bir rol oynamaktadır. Davranışı, davranış değişikliği önündeki engelleri, kullanılan iletişim kanallarını ve yöntemleri anlayarak daha iyi sağlık sonuçları olan faaliyetler planlamak ve uygulamak mümkündür. Davranış değişikliği kesin bir bilim değildir. Her bireyin ve her toplumun davranışı farklıdır. Davranış değişikliği ile ilgili çok sayıda araştırma bulunmasına rağmen daha fazla araştırmaya ihtiyaç bulunmaktadır. Davranış değişikliği müdahaleleri ve sonuçları hakkında daha fazla bilgiye ihtiyaç vardır. Tüm dünyadaki teknolojik gelişmeler nedeniyle, davranış değişikliği kampanyalarında uygulama programları ile yeni teknolojilerin nasıl kullanılabileceği konusunda daha fazla bilgiye ihtiyaç duyulmaktadır. Bu çalışma betimsel bir literatür taramasıdır. Çalışmanın amacı, bireyler ve topluma ilişkin davranış ve davranış değişikliğini etkileyen faktörlerini sağlık yönünden tanımlamak, sağlık iletişim kampanyalarının davranış değişikliği üzerindeki etkilerini geliştirilen teori ve modeller bağlamında açıklamak ve kullanılabilecek yöntemler hakkında bilgi vermektir. Çalışma kapsamında, Türkiye’de Sağlık Bakanlığı tarafından gerçekleştirilen sağlık iletişim kampanyalarından rassal olarak seçilen altı adedi, davranışsal teori ve modeller çerçevesinde incelenmiştir. İnceleme neticesinde, söz konusu kampanyalar sayesinde farkındalık yaratıldığı, insanların bilgi sahibi olmadıkları veyahut yanlış bilgiye sahip oldukları sağlık konuları hakkında bilgilendirildiği, koruyucu sağlık davranışları geliştirebildiği ve davranışlarını değiştirdiği sonucuna ulaşılmıştır. Anahtar Kelimeler: İletişim, Sağlık, Sağlık İletişimi, Sağlık İletişim Kampanyası, Davranış, Sağlık Davranışı, Davranış Değişikliği ABSTRACT Communities, especially in developing countries, may face difficulties in responding to better health practices. Factors such as population growth, a weak economy, inadequate infrastructure, a poor healthcare system and sometimes an unstable political atmosphere affect the health of individuals and communities. However, the vast majority of diseases are preventable. Although behavior change often takes a long time and the results are seen years later, human behavior plays a central role in preventing disease and maintaining health. By understanding behavior, barriers to behavior change, communication channels and methods used, it is possible to plan and implement activities with better health outcomes. Behavior change is not an exact science. The behavior of each individual and each society is different. Although there are many studies on behavior change, more research is needed. More information is needed about behavior change interventions and outcomes. Due to technological developments around the world, more information is needed on how new technologies can be used with implementation programs in behavior change campaigns. This study is a descriptive literature review. The aim of the study is to define the factors affecting behavior and behavior change regarding individuals and society in terms of health, to explain the effects of health communication campaigns on behavior change in the context of developed theories and models, and to give information about the methods that can be used. Within the scope of the study, six randomly selected health communication campaign carried out by the Ministry of Health in Turkey were examined within the framework of the behavioral theories and models. As a result of the examination, it was concluded that awareness was created, people were informed about health issues that they did not know or they had wrong information, they were able to develop preventive health behaviors and change their behaviors. Keywords: Communication, Health, Health Communication, Health Communication Campaign, Behavior, Health Behavior, Behavior Change İÇİNDEKİLER ÖZET……………………………………………………………………………. iv ABSTRACT……………………………………………………………………. v İÇİNDEKİLER…………………………………………………………………. vi TABLOLAR LİSTESİ…………………………………………………………. x ŞEKİLLER LİSTESİ……………………………………………………………xi RESİMLER LİSTESİ…………………………………………………………. xii KISALTMALAR LİSTESİ……………………………………………………xiii GİRİŞ……………………………………………………………………………. 1 I. BÖLÜM: SAĞLIK İLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR…………………2 1. 1. Sağlık Kavramının Tanımı……………………………………………2 1. 2. Hastalık ve Hasta Kavramlarının Tanımı……………………………. 3 1. 3. Sağlığı Etkileyen Faktörler…………………………………………. 4 1. 4. Sağlık Hizmetleri……………………………………………………. 5 1. 5. Sağlık Hizmetlerinin Özellikleri……………………………………. 6 1. 6. Sağlık Hizmetlerinin Gruplandırılması………………………………. 7 1. 6. 1. Koruyucu Sağlık Hizmetleri………………………………. 7 1. 6. 2. Tedavi Edici Sağlık Hizmetleri……………………………. 7 1. 6. 3. Rehabilitasyon Hizmetleri…………………………………. 8 1. 6. 4. Sağlığın Geliştirilmesi Hizmetleri…………………………. 8 1. 7. Sağlık Hizmeti Kullanımını Etkileyen Faktörler……………………. 8 II. BÖLÜM: DAVRANIŞ VE SAĞLIK DAVRANIŞINA İLİŞKİN KAVRAMLAR…………………………. 10 2. 1. Davranış Kavramı ve Davranışın Oluşumu…………………………. 10 2. 2. Davranışı Etkileyen Faktörler………………………………………. 10 2. 2. 1. Kişisel Faktörler……………………………………………. 11 2. 2. 1. 1. Bilgi ve Farkındalık………………………………. 11 2. 2. 1. 2. Tutumlar…………………………………………. 11 2. 2. 1. 3. Alışkanlık ve Rutin………………………………. 12 2. 2. 1. 4. Öz Yeterlilik………………………………………13 2. 2. 1. 5. Duygu……………………………………………. 13 2. 2. 1. 6. Öğrenme…………………………………………. 14 2. 2. 2. Sosyal Faktörler……………………………………………. 14 2. 2. 2. 1. İletişim ve Sosyal Normlar………………………. 14 2. 2. 2. 2. Tanımlayıcı ve İhtiyati Normlar…………………. 15 2. 2. 2. 3. İstenmeyen Sonuçlar Riski………………………. 15 2. 2. 3. Çevresel Faktörler…………………………………………. 16 2. 2. 3. 1. Yerel Çevre………………………………………. 16 2. 2. 3. 2. Geniş Çevre………………………………………. 16 2. 3. Davranış Çerçevesi…………………………………………………. 16 2. 4. Davranışsal Değişim Süreci…………………………………………. 18 2. 5. Sağlık Davranışı………………………………………………………18 2. 6. Sağlık Davranışı Değişikliği…………………………………………. 20 III. BÖLÜM: İLETİŞİM VE SAĞLIK İLETİŞİMİ…………………………. 22 3. 1. İletişim Kavramı……………………………………………………. 22 3. 2. İletişimin Özellikleri…………………………………………………. 24 3. 3. İletişimin Öğeleri ve Temel İşlevleri…………………………………24 3. 4. İletişimin Amaçları…………………………………………………. 26 3. 5. İletişimin Çeşitleri……………………………………………………. 27 3. 5. 1. Etkilerine Göre İletişim……………………………………. 27 3. 5. 2. Yönüne Göre İletişim………………………………………. 28 3. 5. 3. Kullanılan Kodlara Göre İletişim…………………………. 28 3. 5. 4. Şekillerine Göre İletişim……………………………………29 3. 5. 5. Bireylerin Konumlarına Göre İletişim………………………30 3. 5. 6. Zaman ve Yere Göre İletişim………………………………. 30 3. 6. Sağlık İletişimi Kavramı……………………………………………. 30 3. 7. Sağlık İletişiminin Tarihçesi…………………………………………. 33 3. 8. Sağlık İletişiminin Gelişimini Etkileyen Faktörler……………………33 3. 8. 1. Yeni Tıbbi Model…………………………………………. 34 3. 8. 2. Tüketimin Artması…………………………………………. 34 3. 8. 3. Sağlık Hizmetlerinde Ayrım Yapılması……………………. 35 3. 8. 4. Önleyici Tedavinin Ortaya Çıkışı…………………………. 35 3. 8. 5. Sağlık Hizmetlerinde Pazarlamanın Kabul Edilmesi………. 35 3. 9. Sağlık İletişiminde Hedef Kitle……………………………………. 36 3. 10. Sağlık Hizmeti Sunan Kurumlara Göre Hedef Kitle………………. 38 3. 11. Sağlık İletişiminde Kullanılan Yöntemler ve Kanallar………………39 3. 11. 1. Yöntemler…………………………………………………39 3. 11. 1. 1. Medya Okur Yazarlığı…………………………. 39 3. 11. 1. 2. Sosyal Pazarlama………………………………. 39 3. 11. 1. 3. Medyada Savunuculuk…………………………. 40 3. 11. 1. 4. Reklam…………………………………………. 40 3. 11. 1. 5. Halkla İlişkiler…………………………………. 40 3. 11. 1. 6. Eğlenceli Eğitim…………………………………40 3. 11. 1. 7. Bireysel ve Grup Talimatları……………………. 40 3. 11. 1. 8. Ortaklıkların Geliştirilmesi……………………. 40 3. 11. 2. Kanallar……………………………………………………41 3. 12. 2. 1. Geleneksel Medya………………………………. 41 3. 12. 2. 2. Sosyal Medya……………………………………41 3. 12. Sağlık İletişim Kampanyaları ve Özellikleri………………………. 42 3. 13. Sağlık İletişimi Kampanyası Süreci…………………………………46 3. 13. 1. Planlama/Başlangıç Aşaması……………………………. 46 3. 13. 2. Temel Kavram, Mesaj ve Materyallerin Geliştirilmesi…50 3. 13. 3. Programın Uyarlanması…………………………………. 50 3. 13. 4. Değerlendirme Aşaması…………………………………. 51 IV. BÖLÜM: SAĞLIK İLETİŞİMİNDE KULLANILAN DAVRANIŞSAL TEORİ VE MODELLER………………………………………………………. 54 4. 1. Teori ve Modellere Genel Bakış………………………………………54 4. 2. Teori ve Modellerin Kullanım Alanları………………………………. 56 4. 3. Teori Temelli Yaklaşımla İlgili Sorunlar……………………………. 56 4. 4. Teori ve Modeller……………………………………………………. 57 4. 4. 1. Bireysel Teoriler……………………………………………. 57 4. 4. 1. 1. Sosyal Bilişsel Teori………………………………59 4. 4. 1. 2. Transteorik Model (Değişim Aşamaları Modeli)…63 4. 4. 1. 3. Sağlık İnanç Modeli………………………………. 67 4. 4. 1. 4. Tüketici Bilgi İşleme Süreci Modeli………………73 4. 4. 1. 5. İletişim-İkna Modeli………………………………75 4. 4. 1. 6. Nedene Dayalı Eylem Teorisi……………………. 78 4. 4. 1. 7. Planlı Davranış Teorisi…………………………79 4. 4. 1. 8. Bütünleşik Davranış Teorisi………………………83 4. 4. 1. 9. Relaps Önleme Modeli……………………………85 4. 4. 2. Topluluk ve Grup Modelleri………………………………. 85 4. 4. 2. 1. Toplumsal Organizasyon Teorisi…………………. 86 4. 4. 2. 2. Örgütsel Değişim Teorisi…………………………87 4. 4. 2. 2. 1. Aşama Teorisi…………………………. 88 4. 4. 2. 2. 2. Örgütsel Gelişim Teorisi………………. 91 4. 4. 2. 2. 3. Örgütsel Arası İlişkiler Teorisi…………. 94 4. 4. 2. 2. 4. Topluluk Koalisyonu Eylem Teorisi……. 96 4. 4. 2. 3. Yeniliklerin Yayılması Teorisi……………………98 4. 4. 2. 4. Sosyal Normlar Teorisi……………………………101 4. 4. 2. 5. İletişim Teorisi……………………………………103 4. 4. 2. 5. 1. Mesaj Üretimi…………………………. 105 4. 4. 2. 5. 2. Medya Etkisi……………………………. 106 4. 4. 2. 5. 4. Bireysel Düzeyde Ana Modeller………. 107 4. 4. 2. 5. 5. Makro Düzeydeki Teoriler………………108 4. 4. 2. 5. 6. Planlı Medya Kullanımı109 4. 4. 3. Precede-Proceed Planlama Modeli…………………………114 4. 4. 4. Ekolojik Modeller…………………………………………. 121 4. 4. 4. 1. Sağlık Davranışı Müdahalelerine Başvuru - Tütün Kontrolü…………………………………………………………. 123 V. BÖLÜM: TÜRKİYE’DE SON 5 YILDA YAPILMIŞ OLAN SAĞLIK İLETİŞİM KAMPANYALARININ DEĞERLENDİRİLMESİ……………. 126 5. 1. Çemberin Dışında Kal Medya Kampanyası…………………………. 126 5. 2. Her Gün 10 Bin Adım Kampanyası…………………………………. 129 5. 3. Yaşama Yol Ver Medya Kampanyası…………………………………132 5. 4. Akılcı Antibiyotik Kullanımı Kampanyası……………………………135 5. 5. Maske, Mesafe ve Temizlik Kampanyası…………………………. 140 5. 6. Kolları Sıvıyoruz Kampanyası……………………………………. . 145 VI. BÖLÜM: SONUÇ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151 KAYNAKÇA……………………………………………………………………. 156